Universitetlərin inkişaf yolu: Rəqəmlərdən keyfiyyətə doğru

Universitetlərin inkişaf yolu: Rəqəmlərdən keyfiyyətə doğru

Amerikalı tarixçi və ictimai xadim Cerri Müllerin “Göstəricilərin tiraniyası: rəqəmlərə sahib olmaq təhsili, səhiyyəni, biznesi və hakimiyyəti necə təhdid edir” kitabı (2019) müasir idarəçilik və nəzarət mədəniyyətinə çox güclü tənqidi baxış təqdim edir. C.Müller bu mövzuda xəbərdarlıq edir: rəqəmlərə kor-koranə bağlılıq əksər hallarda təhrif, saxtalaşdırma və mənəvi böhran gətirir.

Kitabın əsas ideyası ondan ibarətdir ki, müasir dünyada demək olar bütün sahələr, o cümlədən – təhsil, səhiyyə, biznes, və hətta xeyriyyəçilik – ölçülə bilən göstəricilərin əsiri olub. Bu göstəricilər (əsas fəaliyyət göstəriciləri (KPI), reytinqlər, “effektivlik” indeksləri və s.) idarəçilikdə obyektivlik və şəffaflıq adı ilə tətbiq edilsə də, əslində çox zaman mənzərəni təhrif edir, resursları israf edir, işin mahiyyətini ikinci plana keçirir və hətta ciddi mənəvi-fəlsəfi problemlər yaradır. “Ölçülən inkişaf edir” mifi – müəllif göstərir ki, hər şeyi rəqəmlərlə ölçmək mümkün deyil və bu, çox vaxt fayda yox, zərər gətirir. 

Cəmiyyətimizdə son onilliklərdə getdikcə daha çox instituta nüfuz edərək ümumi qəbul olunmuş bir mədəni şablon formalaşmışdır. Zövqdən asılı olaraq ona “mem”, “epistema”, “diskurs”, “paradiqma”, “özünü dəstəkləyən ritorik sistem” və ya sadəcə “dəbin bir forması” deyilə bilər. Özünəməxsus terminologiyası və stereotipləri ilə birlikdə gələn bu şablon insanların dünya haqqında danışıq tərzinə, deməli, həm də onların dünyanı necə təsəvvür etməsinə və orada necə fəaliyyət göstərməsinə təsir edir. Miller bu şablonu say göstəricilərinə aludəçilik olaraq adlandırır.

Belə aludəçiliyin əsasında kəmiyyət göstəricilərinin ölçülməsi ilə inkişafın eyniləşdirilməsi dayanır. XIX əsrin görkəmli fiziklərindən olan Lord Kelvinə (səhvən) belə bir ifadə aid edilir: “Nə ölçülə bilmirsə, onu təkmilləşdirmək mümkün deyil”. 1986-cı ildə amerikalı menecment Tom Piters bu devizi seçdi: “Ölçülən iş görülür”. Bu deviz kəmiyyət göstəricilərinə inamın əsas daşına çevrildi. Zaman keçdikcə bəziləri belə nəticəyə gəldilər ki, “ölçülə bilən hər şey təkmilləşdirilə bilər”.

Kəmiyyət göstəricilərinin tərəfdarları “hesabatlılıq” (accountability) anlayışını müdafiə edərkən, adətən bu sözün iki mənasını gizlədirlər. Bir tərəfdən, bu “məsuliyyət” deməkdir, digər tərəfdən isə – “hesablama imkanı”. “Hesabatlılığın” tərəfdarları çox vaxt belə güman edirlər ki, institutları həqiqətən məsuliyyətli edən yalnız say göstəriciləridir. Beləliklə, fəaliyyətin nəticələri standart ölçmələrlə qiymətləndirilə bilənlərlə eyniləşdirilir.

Kəmiyyət göstəricilərinin tərəfdarları “şəffaflıq” tələb etdikdə isə, çox vaxt bu anlayışla dürüstlüyü – yəni mümkün olan ən çox məlumatın açıqlanmasını nəzərdə tuturlar. Buradan da getdikcə daha çox sənəd tələbləri, daha çox “missiya bəyanatları”, daha çox “hədəf göstəriciləri” ortaya çıxır.

Say göstəricilərinə aludəçiliyin əsas elementləri bunlardır:

• Şəxsi təcrübə və biliklərə əsaslanan mühakimələri standartlaşdırılmış məlumat əsasında rəqəmsal göstəricilərlə əvəzləmək mümkündür və arzuolunandır;
• Bu cür kəmiyyət göstəricilərinin açıqlanması (şəffaflıq) institutların həqiqətən öz vəzifələrini yerinə yetirməsini təmin edir (hesabatlılıq);
• Təşkilatlarda işçiləri motivasiya etməyin ən yaxşı yolu onların ölçülmüş nəticələrinə görə mükafatlandırılması və ya cəzalandırılmasıdır, bu mükafat maddi (nəticələrə görə ödəniş) və ya reputasiya xarakterli (reytinqlər) ola bilər.

Müəllif hesab edir ki,  təşkilatlar adətən ən asan ölçülən göstəricilərə fokuslanır, halbuki bunlar real məqsədi əks etdirmir. Nəticədə sadələşdirmə, formalizm və manipulyasiya yaranır. Kitabda “Kembell qanunu” və “Goodhart’s Law” kimi məşhur prinsiplər xatırladılır: hər hansı göstərici qərarların əsası olduqda, o, manipulyasiyaya açıq olur və öz funksiyasını itirir.

Müəllif ayrı-ayrı fəsillərdə universitetlər, məktəblər, səhiyyə sistemi, polis, orduda və biznesdə göstəricilərin necə təhrifedici təsir göstərdiyini faktlarla göstərir. Məsələn:

- Universitetlərdə “reytinq” və “akkreditasiya” tələbləri real tədris və elmi keyfiyyəti arxa plana keçirir.
- Səhiyyədə həkimlər ağır xəstələri əməliyyata qəbul etmir, çünki “uğurlu əməliyyat faizi”ni korlayacaq.
- Polis idarələri cinayətləri qeydə almamağa və ya cinayətləri “yüngülləşdirməyə” meyilli olur, yalnız statistikanı yaxşı göstərmək üçün.

Müəllif qeyd edir ki, rəqəmlərə həddən artıq bağlılıq müəllim, həkim, alim, polis kimi peşəkarların daxili motivasiyasını, peşə qürurunu zəiflədir. 
Müller bildirir ki, göstəricilər – özlüyündə faydalı alət olsa da – fanatizmə çevriləndə nəticələr fəlakətli olur. Müəllif buna çoxsaylı nümunələr gətirir:

•  Məktəblərdə müəllimlər uşaqlara geniş bilik vermək əvəzinə yalnız testlərə hazırlaşdırır, çünki məktəbin reytinqi bundan asılıdır.
•  Səhiyyədə cərrahlar ağır xəstələri əməliyyata qəbul etmirlər – uğursuzluq statistik göstəricini pisləşdirə bilər.
•  Polis cinayətlərin əsl statistikasını gizlədir və ya “yüngülləşdirir”, əsas məqsəd real təhlükəsizliyi artırmaq yox, hesabatda gözəl rəqəmlər göstərmək olur.
•  Universitetlər isə elmi keyfiyyətə yox, beynəlxalq reytinq cədvəllərində necə görünəcəklərinə fokuslanır.

Bütün bunların nəticəsi – resursların israfı, mənəvi böhran və həqiqi məqsədlərin unudulmasıdır.
Müllerin ən mühüm vurğularından biri də budur: rəqəmlərə kor-koranə inam peşəkar etikanı zədələyir. Müəllim, həkim, alim və ya polis öz vicdanı, bilik və təcrübəsi əsasında qərar vermək əvəzinə “KPI”-nı doldurmağa məcbur qalır. Nəticədə daxili motivasiya zəifləyir, yaradıcılıq ölür.

Onlar yaradıcılıq və vicdanla işləmək əvəzinə sadəcə “göstəriciləri doldurmağa” yönəlirlər. Müəllif ölçmənin tamamilə əleyhinə deyil. 
O, deyir ki, düzgün kontekstdə, müdrik tətbiq olunduqda göstəricilər faydalı ola bilər. Problem “ölçmə”nin özündə deyil, onun fanatik və kor-koranə tətbiqindədir.

Kitabda xüsusilə iki məşhur prinsipə diqqət yetirilir:
• Kempell qanunu: “Hər hansı göstərici sosial qərarların əsası olduqda, o, manipulyasiyaya açıq olur”.
• Goodhart qanunu: “Nə vaxt ki, göstərici idarəetmənin hədəfinə çevrilir, o artıq yaxşı göstərici olmaqdan çıxır”.

Sadə dillə desək, rəqəmlər nəticələrin qiymətləndirilməsi üçün yox, yalnız “hesabatda yaxşı görünmək üçün” işlədildikdə, onların dəyəri sıfıra enir. Lakin o xəbərdar edir: ölçmə heç vaxt təcrübə və müdrik qərarı tam əvəz edə bilməz.
Kitab müasir idarəetmədə “rəqəmlərin diktaturasına” qarşı güclü xəbərdarlıqdır. O, həm dövlət orqanları, həm universitet rəhbərləri, həm də biznes menecerləri üçün çox aktual dərslər verir. Ən böyük dəyəri isə odur ki, kitab oxucunu rəqəmlərin arxasında gizlənən həqiqi dəyərlər barədə düşünməyə dəvət edir, yalnız elm adamları və ya idarəçilər üçün deyil, hər birimiz üçün vacib bir dərsdir. Çünki rəqəmlər həyatımızın hər addımında qərarları formalaşdırır. Müəllif bizi düşündürür: bəs görəsən, biz göstəricilər üçünmü yaşayırıq, yoxsa göstəricilər bizim həyatımıza xidmət etməlidir?

Müllerin kitabı bizə bir neçə vacib mesaj verir:
1. Rəqəmlər yalnız alət olmalıdır, məqsəd yox. Təhsil və idarəetmədə göstəricilər vacibdir, amma əsas məqsədi əvəz edə bilməz.
2. Keyfiyyət və məzmun ön planda qalmalıdır. Universitetlər yalnız məqalə sayına və ya reytinq pilləsinə görə yox, tələbəyə verdiyi real bacarıqlara görə dəyərləndirilməlidir.
3. Peşəkar müstəqillik qorunmalıdır. Müəllim və tədqiqatçının vicdanla, yaradıcılıqla işləməsi rəqəmlərlə ölçülə bilməz. Onların motivasiyası kağız üzərindəki KPI-lardan çox peşə qüruru və elmi maraqları ilə bağlıdır.
4. Şəffaflıq formal deyil, mahiyyətli olmalıdır. Hesabatlılıq sadəcə rəqəmlərin dərc edilməsi yox, real cavabdehlik deməkdir.

Kitab yalnız Qərb ölkələrinin təcrübəsinə aid kitab deyil – onun mesajı Azərbaycan ali təhsil idarəetmə sistemi üçün də çox aktualdır. Rəqəmlər və göstəricilər müasir idarəçiliyin ayrılmaz hissəsidir və onlardan imtina etmək mümkün deyil. Lakin onların özlüyündə məqsədə çevrilməsi də arzuolunan deyil. Əgər universitetlərimizin inkişafını sürətləndirmək istəyiriksə, beynəlxalq reytinqlərdə irəliləmək mühüm olsa da, əsas diqqətimizi məhz təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə, sağlam elmi mühitin formalaşdırılmasına və yaradıcı potensialın dəstəklənməsi prioritet olaraq qəbul olunmalıdır.