Ceyhun Məmmədov: Valideyn uşağın bir sözü ilə məktəbə gedib müəllimlə dalaşır – MÜSAHİBƏ

Ailə tərbiyəsi, təhsil mühiti insanın yetişməsində, kənar təsirlərə məruz qalmamasında önəmlidir. Deputat Ceyhun Məmmədov “Azərbaycan müəllimi”nə müsahibəsində müxtəlif təhsil səviyyələri üzrə problemlərdən danışıb, gözlənilən yeniliklərə münasibət bildirib.

“Gənclər bakalavr təhsilini öz ölkəsində oxusalar yaxşıdır”

– Bu günlərdə “Gənclərə tövsiyələr” kitabınızla tanış oldum. Deputatlıq fəaliyyətinizdə də gənclərlə işə xüsusilə önəm verirsiniz. Müasir gənclər xaricdə təhsilə can atırlar. Kimdən soruşsanız, hədəfi xaricdə təhsil almaqdır. Bunu sizdən xaricdə təhsil alan biri olaraq soruşuram. Ölkəmizdə ənənə belədir ki, təhsilalanlar bakalavr təhsili səviyyəsini Azərbaycanda alıb, sonra xaricdə davam edirlər. Amma siz bu ənənənin kənarına çıxmısınız, bakalavrı xaricdə alıb sonrakı təhsil səviyyələri üzrə təhsilinizə Azərbaycanda davam etmisiniz. Maraqlıdır, axına qarşı hərəkətdir, yoxsa “qismət” deyəcəksiniz? Bu trayektoriya “Elə təhsil almağa da vətən yaxşı” demək deyil ki?

– Mən xaricə təhsil almağa gedəndə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti tam dağılmamışdı. Həmin dövrdə xaricdə təhsil almağa getmək nəinki üstünlük, əksinə qadağan idi. Amma sovetlər birliyinin dağılması prosesi artıq başlamışdı. Belə bir vaxtda mənim üçün xaricdə təhsil almaq şansı yarandı. Halbuki xaricdə təhsil almaq kimi bir hədəfim yox idi, məktəbi bitirəndən sonra Azərbaycan universitetlərindən birində şərqşünaslıq və ya tarix üzrə təhsilimi davam etdirmək niyyətindəydim. Atam da tarixçi olmuşdu, partiya işçisi idi və mən də gələcəyimi bu istiqamətdə görürdüm. Əmim isə şərqşünas idi və uzun müddət Əfqanıstanda çalışmışdı. O, 5 nəfərin xaricdə təhsil alması üçün imkan barədə deyəndə dəyərləndirməyimiz lazım oduğunu düşündüm. 

Təhsilimi Suriyada ərəb tələbələrlə birlikdə ərəb dilində aldım. 7 illik təhsilimi tamamlayıb ölkəmizə qayıtdım. Xaricdə təhsillə bağlı düşüncəm belədir ki, bakalavr səviyyəsini gənclər öz ölkəsində alsalar daha yaxşıdır, magistratura və doktorantura səviyyəsini xaricdə almağa üstünlük versinlər. Bu barədə gənclərlə görüşəndə də tövsiyələrimi onlara bildirirəm. Çünki bakalavriat gənclərin formalaşma dövrüdür.

– Belə düşünmənizə səbəb nədir, formalaşma dövrünüzdə Suriyada olmağınızın hər hansı mənfi təsirini hiss etmisiniz? “Ali təhsilimi Azərbaycanda alsaydım, nəsə fərqli olardı”, - deyirsiniz, yoxsa “Mən idim deyə hər şey yaxşı qurtardı, başqası olsa, fərqli nəticə olardı”, – qənaətindəsiniz?

– Əlbəttə ki, bu fikri deyərkən müşahidələrimə əsaslanıram. Təsəvvür edin ki, Azərbaycandan 5 nəfər oxumağa getdik, aramızdan 3 nəfər təsir altına düşərək ordan da başqa ölkəyə getdi. Müxtəlif təbliğatlar, vədlər, müxtəlif yanaşmalar olurdu, mənim ailə tərbiyəm çox güclü olub və bu amil sayəsində kənar təsirlərə məruz qalmadım. Xüsusən Yaxın Şərqdə təsirlərə məruz qalmadan təhsil almaq kifayət qədər mürəkkəb, çətin prosesdir. Ailəmdə tərbiyə işinə böyük önəm veriblər, xüsusən atamın mənə qarşı sərt, tələbkar mövqeyi vardı. Dayım alim idi, əmim dövlət işində çalışırdı. Tərbiyəni həm də xaricdə təhsil dövrümdə almışam. Bu baxımdan, nə qədər çətin olsa da, özümü təhlil edəndə düşünürəm ki, yaxşı ki getmişəm.

“Əmimin yanaşması bu idi ki, molla kimi özümü doğrulda və daha irəli gedə bilərəm”

– Şərqşünaslıq və ya tarix üzrə təhsilini davam etdirmək niyyətində olan bir yeniyetmə, gənc necə oldu ki, dinşünas olmağa qərar verdi? İxtisas seçiminiz istər-istəməz maraq doğurur. Çünki Sovet dövründə nəinki xaricdə təhsil, özü də dini təhsil, hətta dini inanc belə qadağan olunmuşdu. 

– Həmin vaxt sovetlərdə yavaş-yavaş dinə icazə verilirdi, elə bərabər getdiyim gənclərin ailələri müəyyən mənada dini qaydalara əməl edirdilər. Mən isə təhsil almağa gedəndə dindən tamamilə uzaq idim, dinlə bağlı hər hansı anlayışım belə olmayıb. Dini təhsil almağımda əsas fikir əmimin idi.

– Demək, abituriyetlərə ailələrinin ixtisas seçməsi, bu istiqamətdə təzyiq göstərmələri müasir dövrün problemi deyil, hətta ənənəvidir?

– Əmim bu sahənin perspektivli sahə olduğunu düşünürdü. “Get oxu, gəl din sahəsində çalış”, - deyirdi. Hətta təhsilimi bitirib qayıdandan sonra da o, bu istəyində israr edirdi.

– Yəni molla olmağınızı istəyirdi?

– Bəli. Keçid dövrü idi və hamı mollalığı ən prestijli sahələrdən biri hesab edirdi. Əmimin yanaşması bu idi ki, molla kimi özümü doğrulda və daha irəli gedə bilərəm. Mən isə özümü fərqli sahədə – tərcüməçi, daha çox müəllim kimi sınamaq istəyirdim. Arzum həmişə müəllimlik olub. Universitetdən verilən təhsil sənədində “ərəbşünas”, “dinşünas” ixtisasları qeyd olunub. İxtisasca həm dinşünas, həm də şərqşünas, region üzrə mütəxəssisəm. Hər iki sahəni bilirəm və lazım gələndə hər iki sahədə fikirlərimi bildirirəm. Ancaq mollalığa da yuxarıdan aşağı baxmıram. Din xadimlərinə, mollalara cəmiyyətdə fərqli münasibət hər zaman məndə narahatlıq yaradıb.

“Bizi ciddi narahat etməlidir ki, müəllimin nüfuzu niyə sürətlə aşağı düşür?”

– Din, region məsələləri ilə yanaşı, müəllimlərin fəaliyyəti ilə bağlı da tez-tez maraqlı şərhlərinizə rast gəlirik. Bəzən əvvəlki dövrlə indiki müəllimləri müqayisə edirlər. Sizin müqayisəniz necədir: sevdiyiniz, hörmət etdiyiniz müəllimlərinizlə yan-yana durduğunuz müəllimlərin çəkisi, yeri eynidirmi? Burada həm müəllimin keyfiyyəti baxımından çəkisi və yerini nəzərdə tuturam, həm də müəllimlərin cəmiyyətdə olan çəkisi və yerini.

– Açığı, bu, məni ciddi narahat edən məsələlərdən biridir. Bu məsələdən əksəriyyət nostalji hissiylə danışır. Əslində, dövrümüzdə müəllimlər həqiqətən daha fərqli idi. Müəllimə hörmət vardı. Biz onlara müqəddəs varlıq kimi yanaşırdıq, çünki onlar özlərini elə aparırdılar. Bizi ciddi narahat etməlidir ki, müəllimin nüfuzu niyə sürətlə aşağı düşür? O dövrün müəllimlərinə də baxıram və sual verirəm ki, niyə cəmiyyətdə müəllimə münasibət bu qədər dəyişdi? Bunun kökündə nəyin durduğunu araşdırsaq, fərqli yanaşmalar ortaya çıxa bilər. Özüm üçün müəyyənləşdirdiyim səbəblərdən biri müəllim olmağın müəyyən dövrdən sonra asanlaşması ola bilər. Bu proses öz təsirini göstərdi. Çoxlu universitetlər açıldı, hətta bölgələrdə də müəllim hazırlığına başlanıldı. Müəllim nüfuzunun aşağı düşməsində cəmiyyətin də rolu var. Cəmiyyətdə intellektual səviyyə düşdükcə, dünyagörüşü zəiflədikcə müəllimlərə münasibət də dəyişdi.

– Cəmiyyətin intellektual səviyyəsinin düşdüyünü deyirsiniz, bəlkə əksinədir? Bəlkə informasiya bolluğundan, məlumat əldə etmə mənbələri artdığından insanların müəllimlərə ehtiyacı azalır, tələbat azaldıqca da münasibətləri dəyişir? Heç düşünmüsünüzmü, sizin müəllimləriniz üçün də sertifikatlaşdırma keçirilsəydi, nəticə necə olardı?

– Gəlin ümumiləşdirməyək, düşünürəm ki, o dövrdə də olub, indi də yaxşı müəllimlər var. Müəllimlərlə görüşlərdə də deyirəm ki, ilk növbədə onlar öz sambalını qorumalıdırlar. Məlumat bolluğu, sosial media və s. o demək deyil ki, intellektual səviyyə yuxarıdır. İntellektual səviyyənin yuxarı olması üçün mütaliə olmalıdır. Dünyagörüşü ilə yanaşı, ailə tərbiyəsinin böyük rolu var. Müəllimə hörmət ailədə aşılanmalıdır. Valideyn övladının bir sözü ilə dəqiqləşdirmədən, araşdırmadan məktəbə hücum edir, müəllimin saçını yolursa, bu, ayrıca müzakirə mövzusudur. Bənzətmələr müxtəlif ola bilər, mən cəmiyyəti bir kitab rəfinə bənzədirəm, hər kitabın öz yeri var. Yerlər səhv düşəndə təsirini açıq şəkildə göstərir. Cəmiyyətdə əsas dirəklər var. Bəziləri – müəllim kimi vacib dirəklər qorunmalıdır, onların hörmətdən salınması xeyirdən çox ziyan gətirər. Bəzən düşünürəm ki, cəmiyyət olaraq müəllimlərə də çox yüklənirik. Yaxşı, ya da pis, savadlı, ya da savadı az insanlar bütün sahələrdə ola bilər. Ancaq bizim müəllimdən istəyimizin çox olması da təbiidir, çünki bütün peşə sahiblərini məhz onlar yetişdirir.

“Aşağı nəticə göstərib qarşı tərəfi qınamaq ədalətsiz, mənəviyyatdan kənar yanaşmadır”

– Necə düşünürsünüz, sertifikatlaşdırma onların nüfuzunu qaytarmağa kömək edəcək?

– Cəmiyyətdə geniş müzakirə olunan məsələlərdən biri də sertifikatlaşdırmadır. Bəziləri bunu tənqid edir, bəziləri müsbət tendensiya kimi təqdim edir. Sertifikatlaşdırma dövlətin təhsil siyasətində zərurətdən irəli gələn məsələdir. Düşünürəm ki, problemin kökündə hansısa dövrdə, mərhələdə müəllim adına layiq olmayan, müəllim kimi fəaliyyət göstərməyə uyğun olmayan insanların təhsil sisteminə gəlməsi durur. Ona görə də sertifikatlaşdırma daha çox əvvəlki dövrlərdən müəllim kimi fəaliyyət göstərən insanların əməyinin, fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinə yönələn addımdır. Məntiqlə götürdükdə, serifikatlaşdırmanın yekun nəticəsi təhsilin keyfiyyətinin artırılması, savadlı, bilikli müəllimlərin məktəblərdə daha çox işləməsi prosesinə təkan verəcək. Bu, çox ağrılı prosesdir. Milli Məclisin deputatlarına da bu barədə çoxlu müraciətlər olur. Sertifikatlaşdırma zərurətdir, amma cəmiyyətimiz bunu həzm edə bilməyib, xüsusilə də bəzi müəllimlərimiz. Burada da yalnız bir tərəfi günahlandırmağın tərəfdarı deyiləm. Dəfələrlə elan olunursa, ancaq müəllim buna hazırlaşmırsa, aşağı nəticə göstərib qarşı tərəfi qınamaq ədalətsiz yanaşmadır. Çünki özünə güvənən müəllimlər bu prosesi rahat keçirlər. Fikrimcə, müəllimlər, həkimlər, ümumiyyətlə, hər kəs davamlı olaraq öz üzərində işləməlidir. Ancaq sertifikatlaşdırmaya paralel olaraq universitetlərimizdə də təhsilin səviyyəsini qaldırmalıyıq ki, ali təhsil müəssisələri cəmiyyətə daha savadlı kadrlar təqdim etsinlər.

– Onu necə etməliyik, təklifiniz varmı?

– Təhsilin məzmunu və keyfiyyəti artırılmalıdır. Bunun üçün də proqramlar, dərsliklər çox önəmlidir. Proqramların üzərində yenidən işlənilir, ancaq dərsliklər hələ problem olaraq qalır, biz onu həll edə bilməmişik. Halbuki xaricdə müəllim tapşırığı verir, tələbə istədiyi mənbədən oxuyur. Bir sözlə, ali təhsil müəssisələrimizdə dərslik, proqram, innovasiyaların tətbiqi, təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, arzuolunan səviyyəyə çatmayıb. Müəllimlərimizin kompüter, informasiya texnologiyaları üzrə bilgiləri ürəkaçan deyil. Pandemiya dövründə bunu gördük. Xarici təcrübəni də öyrənməliyik. Məsələn, Sinqapur, Finlandiya əldə etdiyi uğurlara necə nail olub? Ancaq onların uğur qazandıqları metodların olduğu kimi ölkəmizdə tətbiqinin də tərəfdarı deyiləm. Tətbiq zamanı yerli ənənələr mütləq nəzərdən keçirilməlidir.

“Ali məktəblərdə ciddi şəkildə peşəkar müəllim çatışmazlığı ilə üz-üzəyik”

– Arada ali məktəb müəllimlərinin də sertifikatlaşdırılması zərurətindən danışılır. Sizcə, belə bir zərurət varmı, ya da təklif reallaşarsa, qiymətləndirmə necə aparılmalıdır?

– Açığı bu məsələ ilə bağlı tərəddüdlüyəm. Orta məktəblərdən fərqli olaraq ali məktəblərdə ciddi şəkildə peşəkar müəllim çatışmazlığı ilə üz-üzəyik. Etiraf olunmasa da, bu problem özünü göstərir. Məsələn, orta məktəblər üçün xeyli müəllimlərimiz var və hər il xeyli sayda ixtisaslı kadr məzun olur. Ali məktəblərdə müəllimlik peşəsinə, elmi fəaliyyətə maraq getdikcə azalır. Düşünürəm ki, hazırkı dönəmdə ali məktəb müəllimlərinin sertifikatlaşdırılmasına ehtiyac yoxdur. Ola bilər ki, bu məsələ nə vaxtsa aktual olsun. Əslində, ali təhsil müəssisələrinə müəllimlərin qəbulu sıradan proses deyil, namizədlər araşdırılır, müəyyən prosesin nəticəsi olaraq işə götürülürlər.

“Müəllimlərin şagirddən dərs tələb etməsi də çətinləşib, bundan belə çəkinir, qorxurlar”

– Millət vəkili kimi müəllimlərin problemlərini dinləyirsiniz, təhsildə gedən prosesləri izləyir, araşdırırsınız. Maraqlıdır, müəllimi nə narahat edir, müəllimlər kimi narahat edir?

– Müəllimlərin narahatlığından doğan narazılığını iki qismə bölmək olar. Ən böyük narahatlıqları maaşları ilə bağlıdır. Bu da, demək olar ki, həll olunur. Serifikatlaşdırmadan keçən müəllimlərin maaşlarında ciddi artım var. Müəllimlərin 300-500 manat aldıqları, ən az maaşlı kateqoriyaya aid olduqları vaxtları unutmamalıyıq. Hazırda isə müəllimlərin maaşının artması üçün mütəmadi olaraq addımlar atılır və zamanla onlar ölkədə ən yüksək maaş alanlardan biri olacaqlar. Müəlimləri sertifikatlaşdırma, iş yükü, məktəblərin fəaliyyəti ilə bağlı məsələlər də narahat edir.

Müəllimlərin kimi narahat etməsinə gəlincə, qayğı anlamında ilk növbədə onları dövlətimiz düşünür. Sözün əsl mənasında narahatlıq isə müxtəlif istiqamətlərdə ola bilər. Təhsil prosesinə, mühitinə mənfi təsir edən tendensiyalar barədə ciddi düşünməliyik. Hesab edirəm ki, bunlardan birincisi də məktəblərin işinə son vaxtlar valideynlərin müdaxiləsinin artmasıdır. Tutaq ki, Azərbaycan cəmiyyətində müəllmin şagirdi döyməsi qəbuledilməzdir. Amma eyni zamanda cəmiyyət müəllimlərə o qədər yüklənib ki, onun şagirddən dərs tələb etməsi də çətinləşib, bundan belə çəkinir, qorxurlar. Bu çox ciddi tendensiyadır. Bizim dövrümüzdə övladları valideynlərinə müəllim əleyhinə bir söz deyəndə, ailə müəllimin tərəfini tuturdu. “Müəllim nə deyir, düz deyir” fikrini ailəsindən eşitmək şagirdlərin tərbiyəsində mühüm rol oynayırdı. Ancaq son vaxtlar uşağının bir sözü ilə valideyn məktəbə gedib müəllimlə dalaşır. Təbii ki, bu şagirdin tərbiyəsinə təsir göstərdiyi kimi, müəllimin də fəaliyyətini məhdudlaşdırır. Düzdür, bunun tənzimlənməsi də mürəkkəbdir, amma bu barədə də düşünməliyik.

“Valideyn dərdini deməyə adam tapmayanda, tələblərini aqressiv şəkildə həyata keçirməyə çalışır”

– Günümüzdə məktəbin problemləri siyahısında valideynlərin məktəblə əməkdaşlığının az olması da sadalanır. Belə çıxır ki, “əməkdaşlığı” yanlış anlayırıq?

– Burda incə bir xətt var. Məktəbin fəaliyyətinin səmərəli qurulması üçün mütləq valideyn-məktəb əməkdaşlığı olmalıdır. Valideyn iclasları keçirilməli, valideyn rahat şəkildə direktorla görüşə bilməlidir. Müşahidə aparsanız görəcəksiniz ki, harda ki, düzgün kommunikasiya var, münasibətlər düzgün qurulub, orada problemlər azdır. Valideyn dərdini deməyə adam tapmayanda, tələblərini aqressiv şəkildə həyata keçirməyə çalışır.

– Məktəb mühiti nədən asılıdır? Millət vəkili olaraq yəqin məlumatlısınız, hansı məktəbdə bunu təmin etmək mümkün olub, ya da elə məktəb varmı ki, bunu illərdir yaratmaq mümkün olmur? 

– Məktəbin müasir binası, müasir avadanlıqlarla təmin edilməsi, burada öyrədici mühit olduğu anlamına gəlmir. Hesab edirəm ki, ilk növbədə mənəvi mühit olmalıdır. Bunun yolu da direktor-müəllim münasibətlərindən asılıdır. Eyni zamanda, məktəb mühiti valideynlə məktəb arasında sağlam əməkdaşlıq şəraitində formalaşır. Direktor müəllimi, müəllim direktoru dinləmirsə, valideyn gələndə sözünü deməyə adam tapmırsa, burada məktəb mühitindən söhbət gedə bilməz. Məktəb həm də bir ailədir, bir üzvü direktor, bir üzvü müəllim, biri də şagirddir. Onlar arasında qarşıdurma varsa, burada məktəb mühitindən söhbət gedə bilməz. Bu məsələdə direktordan çox şey asılıdır, yəni onun təcrübəsi, insanlarla münasibət qurma bacarığı çox şeyi həll edir. Direktor məktəbə ailə, uşaqlara öz övladı kimi baxarsa, orada təhsil mühiti olar.

“İxtisaslaşma tələbata uyğun aparılmalı, düzgün yönləndirmə olmalıdır”

– Bir ölkədə – Suriyada təhsil almısınız, başqa bir ölkənin – Misir parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qrupuna rəhbərlik edirsiniz. Bu o deməkdir ki, bu ölkələrin təhsil təcrübəsi ilə yaxından tanışsınız. Sizcə, bu ölkələrdəki təhsil təcrübəsindən yararlana biləcəyimiz nəsə varmı?

– Əslində, dünyadakı təhsil sistemləri biri-birinə bənzəyir. Məsələn, ali təhsildə dünyanın əksər ölkələrində Boloniya sistemi təbiq edilir. Ümumi prosesə baxsaq, Suriya təhsil sistemində təhsil 12 illikdir, dünyada da belədir. Təhsilinin son 3 ilində seçdikləri istiqamətə yönəlirlər. Düzdür, bizdə də təmayüllü məktəblərdə buna bənzər sistem var.  Amma, təəssüf ki, insanlar buna fərqli yanaşır, bəzən hətta kəskin reaksiyalar da verirlər. Bir də dünyanın əksər ölkələrində qəbul imtahanı bir mərhələdən ibarətdir. XII sinifdə şagirdlərin verdiyi imtahanın nəticələrinə görə, onlar həm də ali məktəbə qəbul oluna bilirlər. Bu da qəbulu nisbətən asanlaşdırır. Azərbaycanda da bu sistem qurulmalıdır. Nəticələrin obyektiv olmasına çalışırıq, ancaq iki dəfə keçirilən imtahanla müəyyən mənada prosesi mürəkkəbləşdiririk. Bu mənim şəxsi fikrimdir, məncə, kvota müəyyənləşdirilməlidir, bizə 1000 nəfər coğrafiya müəllimi lazımdırsa, həmin ixtisas üzrə 3000 nəfəri ali məktəbə qəbul etməməliyik. Bəlkə 200-300 nəfər tələbatdan artıq qəbul aparmaq da olar, amma lazım olandan 2-3 dəfədən artıq kadr hazırlanmamalıdır. İxtisaslaşma tələbata uyğun aparılmalı, düzgün yönləndirmə olmalıdır. Nəticədə bu gün bizim ölkədə də müşahidə olunan tendensiya baş verir, bəzi sahələrdə mütəxəssis qıtlığı, bir başqasında isə ehtiyacdan artıq mütəxəssis var.

“Ali təhsil haqqında” qanunun layihə forması ötən çağırışdan hazırdır

– “Ali təhsil haqqında” qanun layihəsi üzərində iş gedir. Hansı mərhələdəsiniz, bu sahədə hansı yeniliklər gözlənilir?

– Ötən çağırışda layihə üzərində ciddi iş getdi, hətta universitet rektorları, Dövlət İmtahan Mərkəzi, Elm və Təhsil Nazirliyi ilə müzakirələr apardıq. Real vəziyyət ondan ibarətdir ki, yekun bir yanaşma yoxdur. Qanunun layihə forması ötən çağırışdan hazırdır, bu çağırışda hansı addımlar atılacağı ilə bağlı hələ yekun bir yanaşma yoxdur. 

– Bu durğunluğun səbəbi nədir? Fikirlər harda haçalanır ki, sənəd layihədən irəli gedə bilmir?

– Ümumiyyətlə, qanun qəbulu asan proses deyil. Burada Elm və Təhsil Nazirliyinin mövqeyi var, Milli Elmlər Akademiyasını düşündürən məsələlər var, universitetlərin praktik baxımdan fərqli baxışları var, Dövlət İmtahan Mərkəzinin özünün bir fərqli baxışı var. Bu layihədə də bütün mövqeləri uzlaşdırdıqdan sonra bu məsələnin gündəmə çıxarılması və müzakirəsi nəzərdən keçirilə bilər.

“Dərsə gəlmək şərti, çoxlu sənəd tələbi, xaricdə çap olunma xərcləri ilə heç kim elmə yönəlməyəcək”

– Doktorantura səviyyəsində dəyişikliklər gözlənilir. İstər birpilləli olması, istərsə də kredit əsaslı olması ilə bağlı gözlənilən dəyişikliklərə qarşı ali təhsil müəssisələrində ehtiyatlı yanaşma hiss edilir. Bununla bağlı fikir nədən ibarətdir?

– Məsələyə yanaşmada dünya təcrübəsini nəzərə almalıyıq. Təəssüf ki, dünya təcrübəsindən həvəslə danışsaq da, bəzi məsələlərdə həmin təcrübəni nəzərə almaq istəmirik. Dünyanın hər yerində doktorantura bir mərhələdən ibarətdir. Azərbaycanda isə ikipilləlidir və təkcə birinci pilləsi 5-15 il çəkir. Doktoranturaya illərini sərf edənlər indi bu prosesi ləngidir və arqument gətirirlər ki, biz illər həsr etmişik, iki dəfə oxumuşuq, indi siz istəyirsiniz ki, başqaları bir dəfə oxusun. Bu məntiqi anlamıram. Doktoranturanın iki mərhələdən ibarət olması bizə nə qazandırır? Məncə, heç nə, əksinə daha çox ziyan vurur. 

Getdikcə universitetlərdə elmi şuraları təşkil etmək çətinləşir. Bu yaxınlarda araşdırdım, mənə deyildi ki, universitetdə Cəbr üzrə elmlər doktoru artıq yoxdur. Bilmirəm nə dərəcədə doğrudur, amma getdikcə bu proses mürəkkəb olduğundan elmə gələnlərin sayı azalır. Əvvəl universitetlərdə doktoranturaya 25 yer verilirdi. Məsələn, mən Milli Elmlər Akademiyasında doktoranturaya qəbul olunmaq istəyəndə belə idi, güclü rəqabət gedirdi. İndi isə hər il Akademiyanın institutlarında 23 yer verilir, 1 nəfər də müraciət etmir. Universitetlərdə də getdikcə müraciət edənlərin sayı azalır. Elmi rəhbərlərlə görüşlərdə deyirlər ki, gənclər 1-2 il gəlir, sonra vaxtlarının olmadığını əsaslandıraraq doktorantura təhsilini buraxırlar. 

Təhsil kredit əsaslı olarsa, necə olacaq? Məncə, ümumiyyətlə, heç kim müraciət etməyəcək. Bilirsiniz ki, çıxış yolu olaraq magistraturada da dərsləri axşam 7-yə salıblar. Təsəvvür edin ki, magistratura da səhər saatlarında olsa, eyni problem həmin təhsil səviyyəsində də hiss olunacaq. Doktoranturanın kredit əsaslı olmasına bir mexanizm kimi baxmaq olar, amma nəzərə almaq lazımdır ki, bu dəyişiklik gəncləri elmdən uzaqlaşdıracaq. 4 il bakalavr, 2 il magistratura, sürətli işləsə, 5 il doktorantura oxumaq tələbi qoyulsa, nə olacaq? Həm oxumaq, həm çoxlu sənəd tələbi, xaricdə çap olunma xərcləri ilə heç kim elmə yönəlməyəcək. Ancaq doktorantura təhsilinin kredit əsaslı olmasını istəyənlərin fikirlərində də həqiqət payı var. Doktorantlar təhsili müddətində nə dərsə gəlir, nə hansısa bilik əldə edirlər. Düşünürəm ki, belə bir mexanizm hazırlana bilər ki, doktorant universitetdə işləyə-işləyə təhsilini davam etdirə bilər.

– Xaricdə çap olunma xərclərindən danışdınız. Bu prosesdə nəzərə alınan məqamlardan biri də məhz xaricdə çap olunmalarıdır. Fəaliyyəti ilə seçilən alimlər üçün təqaüd təsis edilib. Sizcə, bu cür tədbirlər elmi xilas edə bilərmi? Elmin inkişafına müsbət təsiri olarmı?   

– Hesab edirəm ki, universitetlərdə müəllimlərin maaşında mütləq fərq olmalıdır. Məsələn, sovet dövründə alim 60 manat, elmlər doktoru 100 manat alırdı. Universitetlərdə maaş yaxşı olmalıdır, amma konfranslara gedən, xaricdə elmi məqalələri çıxan, universitetin həyatında elmi fəallığı ilə seçilənlərlə bir iş görməyən müəllimlər arasında maaş fərqi olmalıdır. Bunu bəzi universitetlər edirlər. Məsələn, 100 sualdan ibarət qiymətləndirmə aparılır və cavablara əsasən müəllimin maaşına baxırlar. Ona görə də qiymətləndirmə meyarlarını qaydalaşdırmalıyıq. Bu həm motivasiya verir, həm də rəqabət mühiti formalaşdırır.

Din və təhsil: Uşaqların daha çox biliklənməsinə çalışmalıyıq

– Din təhsildə nə qədər yer tuta bilər. Dinin təhsildə yeri nədir?

– Məktəbləri dini müzakirə məkanına çevirməkdən söhbət gedə bilməz. Əksinə, dinlə bağlı məsələlərə çox həssas və diqqətli yanaşmalıyıq. Məktəb dini təbliğat yeri deyil. Orta məktəblərdə şagirdlərə din haqqında məlumat verilməsi fikri uzun müddətdir müzakirə olunur. Düşünürəm ki, məktəblərdə din dərsi keçilməsi yox, şagirdlərimizə din və təriqətlər haqqında ümumi məlumatlar verilməlidir. Rusiyada “Provaslavlıq mədəniyyəti”, Türkiyədə “Mədəniyyət” fənni var və s. Bu fənləri tədris etməkdə məqsəd budur ki, şagirdlərdə zərərli vərdişlərə qarşı immunitet formalaşdırılsın. Dinin nə olduğunu bilsinlər ki, zərərli təriqətin din kimi təqdim edilməsindən təsirlənməsinlər. Gələcəkdə hansı dinə inanıb-inanmamaq, ümumiyyətlə necə yaşamaq onun öz hüququqdur.

– “Gələcəkdə hansı dinə inanıb-inanmamaq” haqqından danışdınız. Şagirdlərin özü ilə bağlı qərarını vermək yaşı çatmadan valideynlər onların yaşam tərzinə, inancına qərar verirlər. Artıq məktəblərdə hətta aşağı siniflərdə hicablı qızlar görmək mümkündür. 

– İnsanların seçiminə hörmətlə yanaşmalıyıq və bu, konstitutsiyada da öz əksini tapıb. Təbii ki, müəllimə geyiminə görə hər hansı irad bildirə bilmərik. Bu, onun hüququdur. Amma müəllimin dini görüşü onun məktəbdəki fəaliyyətinə, şagirdlərlə münasibətinə təsir etməməlidir. Uşaqlarla isə məsələ fərqlidir, onlara hicab geyindirməkdə valideynlər tələsməməlidirlər. Dinin yanaşması da odur ki, həddi-buluğa çatandan sonra qızlar hicab taxmalıdırlar.

– Bu, məktəblilərin vahid forma tələbinin pozulması deyilmi?

– Əlbəttə ki, pozulmasıdır. Məktəbin vahid forma tələbinə əməl olunmalıdır. Vahid formanın məqsədi şagirdləri bərabər şəkildə təqdim etməkdir. 

– Elə isə valideyn uşağının sinfə hicabla daxil olmasında israr edirsə, məktəblərin mövqeyi necə olmalıdır?

– Bu cür qarşıdurmalar təhsilimizə ziyan vurur. Məncə, məktəb də, müəllim də bu qarşıdurmadan qaçmalıdır, çünki bu məsələdə bəzən valideynlər aqressiv olurlar, nəticədə təhsil mühiti pozulur və bundan ziyan çəkən uşaqlar olurlar. Çünki aqressiv valideynlər hicablı uşaqlarını təhsildən tamamilə yayındırırlar. Onsuz da bu tendensiya Azərbaycanda rastgəlinəndir, dindar ailələr yuxarı siniflərdə qızlarını məktəbdən çıxarır, hətta nikaha da məcbur edirlər. Ona görə də, bu məsələ danışaraq, gərginlikdən qaçaraq həll edilməlidir. Dini inanc insanın daxilindən gəlməlidir. Valideynlər, ümumiyyətlə, kimliyindən asılı olmayaraq, buna təsir edə bilməz. Bəlkə bir müddət istədiyini etdirə bilər, amma sonra, yəni insan şəxsiyyət kimi formalaşdığı zaman inancı dəyişir. Ona görə də uşaqların daha çox biliklənməsinə çalışmalıyıq.

Müəllimlər ən çox “Facebook”dan yazırlar

– Elm və təhsil komitəsinin gündəmində nə var? 

– Son dövrlər müəyyən qanun layihələrində dəyişikliklər edilir. Komitə universitetlərlə sıx iş aparır. Bu yaxınlarda İctimai Şuranın üzvləri ilə parlamentdə görüşdük. Elm və Təhsil Nazirliyinin iştirakı ilə dinləmələr keçirilir. Paralel olaraq təhsillə bağlı cəmiyyəti düşündürən məsələlərə münasibət bildirilir. Gün ərzində 3-5 mətbuatın suallarını cavablandırıram.

– İki çağırışdır deputat seçilirsiniz, mövqeyi olan, məsələlərə operativ münasibət bildirən deputatlardansınız. Sosial şəbəkələrdə də xüsusilə fəalsınız. Maraqlı bir ifadəniz var, “Gördüm gənclər “TikTok”dadır, mən də ora getdim”, - deyirsiniz. Seçiciniz hardadırsa, orda olmağa çalışırsınız. Bu o deməkdir ki, jurnalistlər üçün olduğu qədər seçiciləriniz üçün də əlçatansınız... Bəs əliniz hamıya çatırmı, olmaq istədiyiniz hər yerdə ola bilirsinizmi?

– Bəli, elədir. Günümün bəzən yarısını, bəzən üçdə birini sosial mediaya sərf edirəm. Bütün platformalarda varam. Həm müraciətlərə cavab verirəm, həm paylaşımlar edirəm. Hesab edirəm ki, bu, vacibdir. Problemimiz odur ki, sosial medianın gücünə dırnaqarası baxırıq. “TikTok”u qeyri-ciddi sayanlar, sosial mediada olmamasıyla fəxr edənlər var. Həftədə bir dəfə “TikTok”da canlı yayım edirəm. İlk dəfə “TikTok”da hesab yaratmağım ölkə mediasında müzakirələrə səbəb oldu. Doğrudur, “TikTok”da kütlə fərqlidir, insanı aşağılamağa meyillilər, savadsız olanlar çoxluq təşkil edir. Buna baxmayaraq, bu platformada və ümumiyyətlə, sosial mediada fəaliyyətimi genişləndirməyə çalışıram. Ona inanıram ki, sosial media dövrüdür, burada kim güclüdürsə, o, irəlidədir. Sosial mediada olmaq, xüsusən deputat üçün önəmlidir, çünki insanlar ən çox ordan dərdini deyirlər. Bu platformalarda fəallıq həm də çox çətindir. Vaxtımın çoxu yazışmalara gedir. Çünki hər şəbəkədən gündə onlarla sorğu gəlir. Bunun da öz çətinlikləri var. Məsələn, “Facebook” səhifəmdə mobil nömrəmi qeyd etmişəm. Burdan daha çox orta nəsil yazır, əsasən də müəllimlər. Qeyd edim ki, seqmentlər artıq formalaşıb. “Instagram”dan, əsasən gənclər yazırlar, daha çox işlə təmin edilmələrini xahiş edirlər. Başqaları “Tiktok”da yazırlar. İsmarıc bölümü formalaşan platformalardan gün ərzində 10, bəzən daha çox ismarıca cavab yazıram. Bir sözlə, hər yerdə olmağa, hansı yolla gəlməyindən asılı olmayaraq, bütün müraciətləri cavablandırmağa çalışıram.

Düzdür, bəzən aldıqları cavabdan məmnun qalmayanlar da olur. Məsələn, həm yazaraq, həm də telefonuma zəng edib iş, pul istəyənlər daha çoxdur. Qəribə odur ki, əvvəllər insanlar pulu utana-utana istəyirdilər, artıq nəinki utanmır, məhdud imkanlarımızla kömək etməyə çalışanda məbləğlə bağlı narazılıq belə edirlər.